در این مقاله به ادعاهای متاثر شدن قرآن از اشعار جاهلی (اشعاریکه قبل از نزول قرآن توسط اعراب نوشته شده بود) جواب داده می شود.
جواب این ادعا به قرار ذیل است: در دوران نزول قرآن کسانی که این کتاب سماوی را مورد مذاکره قرار می دادند افراد خبره در زمینه شعر و شاعری بودند. بیشتر ار آنها سعی می کردند به ادعای رسالت حضرت پیامبر اعتراض کنند. اتهامات نسبت به رسول خدا همچون “ساحر بودن” و “دیوانگی” و نیز جوابهای به آنان ما در قرآن می بینیم. اگر میان قرآن و اشعار جاهلی شباهتی وجود داشت بتپرستان همان دوران می بایست بدان دلیل تمسک می جستند: “این شخص اشار دوران جاهلی کپی کرده و سعی می کند مارا فریب دهد.” در حالی که ادعاهای از این قبیل از طرف بتپرستان و افراد خبره در زمینخه شعر به چشم نمی خورد. گسترش سریع دین اسلام در مدت زمانی کوتاه در شبه جزیره عربستان از عدم این شباهت خبر می دهد. مردم شبه جزیره عربستان در دورانی که ترک کردن کوچکترین عادت خیلی سخت بود، ا پس از پذیرفتن دین اسلا دین پدران خویش و عادات بسیاری ر عوض کرده و جانشان را فدای این دین می کردند با این اشعار بزرگ شده بودند. اگر آنها قرآن را به یقین متاأ ثرغیر از وحی آسمانی می دانستند (مثلا مأخوذ از اشعار جاهلی) هر گز این همه تغییرات را قبول نمی کردند و مهمتر از همه جانشان را در را ه دین خدا فدا نمی کردند.
به عنوان یک روند تاریخی می توان مهمتریتن نمایدنده دوران شعر جاهلی فرد بنام لبید که یکی از ساحبان سبعه معلقه ( هفت شعر مقدسی که در دوران بتپرستی از پرده کعبه آویزان می شد) بود یاد کرد. وی پس از از آشنایی با سبک ادبی قرآن مسلمان شد و بااعلان “پس از شنیدن قرآن شایسته نیست دیگر شعر بنویسم” شاعری را را ترک کرد . آگر میان قرآن و شعر جاهلی عرب شباهتی وجود داشت افراد خبره در این زمینه این را به عنوان نمونه به راحتی می توانستند بیان کنند. بلکه بر عکس این افراد عدم شباهت و بی نظیری قرآن با اشعار جاهلی و نیز محال بودن مقایسه شعر بشری را با قرآن اعتراف می کردند.
مسأله ایکه اینجا مطرح و مشخص شود ماهیت مفهوم “اشعار دوران جاهلی” می باشد. اشعاری که امروزه به عنوان “اشعار دوران جاهلی” مطرح می شود اولین بار در صده دوم و سوم هجری یعنی پس از نزول قرآن در میان گذشته شده است. همچنان که بعضیها ظن کردند این موضوعی نیست که از مأخذب قبل از نزول قرآن گرفته شده باشد (فرد آشنا با این موضوع هر گز چنین ادعای نداشته است). اغلب از مستشرقان اشعار تحت عنوان “اشعار دوران جاهلی” را جعل شده پس از نزول قرآن یاد کرده اند. شاعر و ادیب مشهور جهان عرب طه حسین نیز اشعار تحت عنوان “اشعار دوران جاهلی” را نوشته شده دردوران شکوفایی نمدن اسلام به اثبات رسانده است. افزون بر این فرمودند :افراد با منطق “قدمت شعر از مقبولیت آن” و “با شکوه جلوه دادن تاریخ خود” سعی بر آن داشتند اشعار خود را به دوران قبل از قرآن نسبت دهند.
شایان ذکر است که طه حسین همان طوری که مطرح می کند دوران جعل اشعار شکل گیری طرز زندگی و تفکر جامع مسلمان قرآن بوده است. یعنی در این دوره بر اذهان و فرهنگ جاهلان “اشعار دوران جاهلی” قرآن حاکم بود. این هم نشا ن دهنده شباهت بعضی از بخشهای شعر جاهلی با قرآن می باشد. اگر “اشعار دوران جاهلی” در دوران بتپرستی نوشته شده بود آنها می بایست پر از تعریف و تمجید بت و بترستی می بود. در حالی که اشعار این دوره خالی از این موضوعات است و به جای آن مفاهیمی اسلامی جا گرفته است. همه اینها همچنان که طه حسین به اثبات رسانده است نشان دهنده جعل شدن این اشعار پس از نزول قرآن می باشد.
یک مسأله بسیار مهمی را باز هم می خواهم تکرار کنم: همچنان که بعضیها گمان کردند تنها یک منبع کتبی شامل اشعار از دوران جاهلی و حاوی این دوره وجود ندارد. اولین متن کتبی به عنوان “اشعار دوران جاهلی” در صده دوم هجری یعنی دو قرن پس از نزول قرآن به چشم می خورد. از منابعی که در این دوره ما با در دست داریم شعر خیلی کم به چشمام می خورد و بیشتر آنها پس از این قرن نقل شده است. اولین نویسنده ای که اشعار تحت عنوان “اشعار دوران جاهلی” جمع آوری و تدوین کرده الراونده در قرن دومم می باشد (به شاعرانی که اشعا خود را با قرضیه خود می نویسند راوندی گفته می شود). او هم هماننده در دوره بتپرستی که مثل هفت نشاه خیلی کم شعر نوشته است. شاگرد حماد الراویه خلف الاحمر چندین کتاب در باره اشعار جعلی شاعران دوران جاهلی تدوین کرده ودر آن اغترافات باارزش در میان گذشته است. نویسنده دیگر بنام مفضل الدبی که در دوران نزدیک به راوندی زندگی کرد. وی کتاب خود “مفضلیتی” را در باره “اشعار دوران جاهلی” تدوین و جمع آوری کرده است. بعد از آنها فرد بنام اسمایی در کتاب خود “اسمأیت” را “اشعار دوران جاهلی” جمع آوری کرده است.آنچه که در کتابهای عصر دوم ذکر شد “اشعار دوران جاهلی” بسیار اندک است. فقط پس از کتاب جمانی که (متوفی سال 231 هجری) هم اشعار دوران آسلامی و هم اشعار دوران جاهلی جمع آوری کرد . کتابهای بزرگی تحت عنوان “اشعار دوران جاهلی” که دیده می شود از آثار اوست . تا این دوره اشعار بطور سماعی از نسلی به نسل دیگری منتقل می شد و شاعران برای پسندیدن اشعار خود آنها را به افراد متعددی در زمانهای قدیم نسبت می دادند که این هم بی اساس بودن ادعای آنها در زمینه نسبت دادن این اشعار به دوران جاهلی به روشنی در میان می گذارد.
در پایان این را هم باید یاد آوری کرد که چون متون “اشعار دوران جاهلی” مورد بررسی قرار می گیرد هم به جای تعریف و تمجید بتها جا گرفتن انگیزه های اسلامی هم ادعاهای بسیار ضعیف در باره به حافظه سپردن چندین قرن هم به منظور با ارزش نشان دادن اشعار و نسبت دادن آنها به افراد قدیم هم به منظور نقل کردن اشعاراعترافات افراد فعال غیر قابل اعتماد روشن می شود ( البتده این به معنی جعلی بودن همه آنها نیست) . مکان و زمان جعل شدن این اشعار مکانی و زمانی بود که اذهان مردم با تعلیمات قرآن تربیت می شد. در پایان چنین نتیجه می گیریم : در صورتی که بعضی از جاهای اشعاری که تحت عنوان اشعار دوران جاهلی یاد می شود با قرآن شباهت دارد این شباهت متاثر شدن شاعران از قرآن بود و از این راه جعل کردن اشعار شان روشن می شود . به عنوان مثال می توان اشعار و ترانه های سروده شده از طرف متخصصین ذکر کرد. چنانکه آنها نیز اشعار و ترانه های خود را از کارهای دیگران که از قبل شنیده و متاثر شدند می سرایند. و می توان چینن نتیجه گرفت که این اشعار زمانی سروده شد که قرآن اذهان برمردمحاکم بود و آنها را می پرورانید و در چنین وضع مناثر شدن از آن جای تعجب نیست.
پروفسر جانر تاسلامان
مترجم: علی رضا
