بر خلاف تصور عمومی روز بر شب پیشی نمی گیرد، خداوند می فرماید : لا الشَّمْسُ يَنبَغِي لَهَا أَن تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلَا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ
ترجمه: نه خورشید می سزدش که در یابد ماه را و نه شب سبقت کننده است بر روز و هر یکی از خورشید و ماه و ستاره ها در آسمانی سیر می کنند. سوره یاسین آیه 40 .
به خاطر جلو نرفتن شب از روز، روز جدید با طلوع خورشید آغاز می گردد، ازین رو اوقات نمازهای فرض تعیین شده نماز ظهر را نشان می دهد؛ وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ (هود 114)
ترجمه: و برپا کن نماز را دو طرف روز و ساعتی چند از شب هر آیینه طاعات دور می کنند گناهان را این پندی هست پند پذیران را.
طرف به معنای حصه یا جزئی از یک چیز است، دو طرف روز به معنای دو بخش روز طوری که در آیت مشاهده می شود اولین بخش از روز که در آن باید نماز گذارده شود همان زوال آفتاب و وقت ظهر است و پاره یا بخش دوم روز همان وقت عصر است، این دو وقت در دیگر فرهنگ ها نیز بوده است.
در متن آیه کلمه زُلف جمع زُلفة به معنای نزدیکی است، در زبان عربی اَقل جمع سه می باشد، زُلَفاً من اللیل(پاره های شب) در آیه مبارکه نزدیکترین سه وقت به روز است، این سه وقت نشانه شده از روز، شام، خفتن و صبح می باشد.
شب عبارت از سه حصه است: 1- وقت نماز شام و خفتن که از غروب خورشید آغاز شده و تا هنگام تاریکی شب ادامه می یابد 2- حصه دوم وقت نماز تهجد است که از غسق اللیل( تاریکی شب) آغاز شده و تا سفید شدن هنگامه صبح ادامه می یابد که به ان نیمه شب نیز می گویند( نصف اللیل).
3- حصه سوم از سفید شدن پیش صبح شروع شده که وقت نماز صبح است، و ازین هنگام خوردن و نوشیدن و دیگر ممنوعات روزه دار شروع می شود، نماز صبح تا طلوع خورشید گزارده می شود.
نماز شام ( مغرب) از غروب خورشید تا ناپدید شدن سرخی افق( کناره غربی آسمان) ادا می گردد، بعد از آن وقت نماز خفتن داخل می گردد و تا برطرف شدن سفیدی افق و تاریکی شدید هوا ادامه دارد؛ با تاریکی شدید هوا، اولین بخش نزدیک به روز به پایان می رسد.
عبدالله ابن عمر رضی الله عنهما می فرماید:” شبی نشسته بودیم به خاطر ادای نماز خفتن و منتظر پیامبر خدا بودیم، تا این که یک سوم شب گذشت و یا بعد از آن، پیامبرص آمدند، نمی دانم به چه سبب دیر آمدند. فرمودند: منتظر این نماز هستید؟ اگر بر امتم سخت نمی بود همیشه در همین ساعت می خواندیم،بعدا موذن را فرمودند تا اقامت بگوید”.
اگر نماز خفتن پیش از تاریک شدن شدید هوا گذارده نشود، برگشت نمازگذاران به خانه های شان سخت می شود.
دومین آیه در همین موضوع:
َمَن كَانَ فِي هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِي الآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِيلًا
ترجمه: برپا دار نماز را وقت زوال آفتاب تا هنگام تاریکی شب و لازم گیر قرآن خواندن فجر را، بدون شک قرآن خواندن فجر را حاضر می شوند فرشتگان. سوره اسراء آیه 78 .
نظر به این آیه مبارکه ، اولین نمازی که با زوال خورشید از خط استوا شروع می شود نماز ظهر است.
آیت قبلی هم که در دو طرف روز گزاردن نماز را ایجاب می کند پیش از نماز ظهر، گزاردن یک نماز دیگر را هم ایجاب می کند، که همین نماز عصر است که در میان وقت نماز ظهر و شام قرار دارد، به خاطر عدم وجود اشاره واضحی که نماز عصر را از ظهر جدا کند، پیامبر ص این دو نماز را به صورت جمع یکی را پس از دیگری ادا کردند.
نظر به رای علماء بزرگ چهار مذهب اهل سنت و جماعت، وقت نماز خفتن تا تاریکی شدید هوا ادامه دارد. سرخسی از علماء مذهب حنفی به نقل از امام محمد در کتاب، وقت نماز عشاء(خفتن) را تا نیمه شب گفته است.
نیمه شب در اینجا مدت زمانی است از شروع تاریکی شب تا سفید شدن پیش صبح.
امام شافعی می گوید: آخرین وقت نماز خفتن تا آخرین لحظات حصه اول از سه حصه شب است؛ با گذشت این پاس از شب وقت نماز خفتن هم تمام می شود.
همه احادیث روایت شده از پیامبر اسلام ص چیزی غیر از خروج وقت خفتن را بعداز این وقت نشان نمی دهد.
بنا به روایت ابی الفضل صالح فرزند امام احمد بن حنبل، امام چنین گفته است: با پنهان شدن شفق، وقت نماز عشاء آغاز می گردد و پایان وقت آن نظر به رای بعضی تا ثلث اول شب، و نظر به رای برخی دیگر تا نیمه شب است.6
این نظر هم مانند آراء ذکر شده در بالا است، اما در مورد این که با سفید شدن هنگامه صبح و در مورد یک سوم شب، اختلاف نظر وجود دارد؛ ابن القاسم گفته است: به امام مالک رحمه الله علیه گفتند: نماز عشاء را برخی تا یک سوم شب به تاخیر می اندازند؛ امام با شدت رد کرده گفت: باید طوری نماز را بخوانند که انسان ها تا حال خوانده اند، آنها نماز خفتن را اندکی پس از گم شدن شفق می خواندند، و گفت: رسول خدا ص و حضرت ابوبکر و عمر رض این قدر دیر نمی خواندند.
ائمه دیگری از همین مذاهب که بعد ها آمدند بدون استناد به هیچ دلیلی وقت نماز خفتن را تا نماز صبح تمدید کردند در حالی که به خاطر اینکه مردم در مدت زمان میان نماز خفتن تا وقت نماز صبح استراحت می کنند، نباید به آنان مزاحمت شود؛ خداوند متعال می فرماید:
ويَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِن قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ الظَّهِيرَةِ وَمِن بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاء ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُم بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ* وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ*
سوره نور 58-59 ترجمه : ای مومنان باید که اجازه بگیرند کسانی که زیر دست تان اند و کودکانی که هنوز به سن بلوغ نرسیده اند هنگام ورود به خانه در سه وقت، پیش از نماز صبح و هنگام فروگذاشتن لباس تان وقت استراحت نیمه روزه و پس از نماز خفتن، این سه وقت از اوقات خلوت تان است گذشته از این سه وقت دیگر وقتها بر شما و آنان گناهی نیست که پیش یکدیگرتان بیایید، خداوند آیاتش را چنین بر شما آشکار ساخت خداوند دانا و حکیم است. هنگامی که اطفال تان به سن بلوغ رسیدند مانند بزرگان اجازه بطلبند، خداوند آیاتش را چنین بر شما آشکار ساخت خداوند دانا و حکیم است.
پیامبر ما ص هر شب پس از این که اندکی می خوابیدند، بیدار شده و نماز تهجد می خواندند چون خداوند چنین امر کرده بود: َمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا
ترجمه: و پاره ای از شب را به تهجد بپرداز به عنوان نافله برایت تا خداوند ترا به مقام ستایش شده برساند.سوره اسراء 79
این نماز(تهجد) را هر مسلمانی که خواسته باشد می تواند بخواند، پیامبر ص چنین فرموده اند:
“أفضل الصلاة بعد الفریضة صلاةُ اللیل” یعنی بهترین و با فضیلت ترین نماز بعد از فرض نماز شب است.8
وقت نماز صبح از سفید شدن هنگامه صبح و پراگنده شدن روشنایی در افق شروع می شود، در این هنگام نزدیک شدن روز فهمیده می شود این سومین طرف یا زلفه از شب است و تا طلوع خورشید ادامه دارد.
در آیه 78 سوره اسراء از وقت صبح به عنوان قرآن الفجر تعبیر شده است، قرآن در زبان عربی به معنای جمع کردن و جمع شدن می آید9 مثلا قرأت الشيء قرآناً” چیزی را جمع کردم و چیزی را به چیزی دیگرعلاوه کردم ،و قرأت الکتاب قراءة و قرآناً” یعنی کتاب را خواندم به همین معناست، چون خواندن همان جمع کردن و ضم کردن کلمات با یکدیگر است؛ تسمیه آخرین کتاب آسمانی به قرآن، نیز از همین روست، یعنی جمع کردن همه آیات نازل شده در یک مقام و کجا کردن آنها؛ و جمع شدن در صبح هم به معنای جمع شدن رنگ متولد از نور خورشید با روشنایی افق(کناره آسمان) می باشد، به خاطر ادامه این وضعیت یعنی جمع شدن تا هنگام طلوع خورشید، وقت یک نماز محسوب می شود.
در احادیث پیامبر ص نیز اولین نماز همان نماز ظهر و آخرین نماز، نماز صبح است. بنا بر روایت ابن عباس رضی الله عنهما پیامبر صلی الله علیه وسلم در مورد اوقات نماز چنین فرموده اند:
جبریل دو بار نزدیک کعبه مرا امامت داد، بار اول نماز ظهر را هنگام زوال خواند، نماز عصر را هنگامی خواند که سایه هرچیز به اندازه خودش شده بود و نماز شام را هنگامی که خورشید غروب کرد خواند و خفتن را هنگام پنهان شدن شفق(سرخی کناره غربی آسمان) خواند و نماز صبح را هنگام سفید شدن هنگامه صبح و از زمانی که روزه دار دیگر خورده و نوشیده نمی تواند خواند.
بار دوم جبریل نماز ظهر را در وقتی امامت داد که بار اول در آن عصر را خوانده بودیم و عصر را هنگامی خواند که سایه هر چیز دو برابر خودش شده بود، نماز مغرب را هم مانند بار اول خواند بعدا نماز عشاء(خفتن) را هنگامی خواند که یک سوم شب رفته بود و نماز صبح را هنگام نیمه روشن شدن هوا خواند، بعدا جبریل به من گفت: این وقتی است که برای پیامبران پیش از تو هم بوده است، وقت عبادت مابین این دو وقت است.
