تجسس ممنوع است!
جاسوسی در زندگی و مسایل شخصی و حریم خصوصی مردم را عقل تقبیح می كند. فضولی كردن و سركشی در این گونه مسایل، از مواردی است كه آموزه های قرآنی آن را به عنوان کار زشت و گناه دانسته و برای آن عقوبت اخروی سخت، وعده داده است.
ضرر هایی كه در روابط اجتماعی مردم به سبب سرکشی ها پدید می آید، آن را به عنوان عملی بسیار زشت جلوه داده است. اما با وجود این همه، حس كنجكاوی و فضولی، راحت نمی گذارد، لذا آدم از این امر زشت دست برنمی دارد. این موجب می شود سرمایه مهم اجتماعی یعنی اعتماد عمومی کم رنگ شود.این در حالی است كه آموزه های قرآنی تلاش دارد اعتماد عمومی نسبت به یكدیگر را افزایش دهد. همگرایی و محبت و همكاری در میان مؤمنان بلكه انسان ها بیشتر شود. بسیاری از احكام و قواعد فقهی بر اموری تاكید دارد كه مثبت نگری را در زندگی دیگران تقویت كند. بسیاری از شرایط رشد و تكامل انسان در مسیر تقرب الی الله در عمل اجتماعی تحقق می یابد و بسیاری از اسمای الهی سرشته در ذات انسان ها در فعالیت های اجتماعی است كه فعلیت می یابد. هر رفتار و حتی آموزه ای كه دربردارنده این جهت گیری اصلی و اساسی نباشد، مورد تردید و تشكیك است. توحید، عدالت، مؤمن صالح و جامعه سالم انسانی از محورهای اصلی اسلام است.
برای دست یابی به جامعه سالم بشر، آموزه های قرآنی، جهت گیری برخی از قوانین كلی و قواعد اصلی فقهی را به گونه ای سامان داده كه به همگرایی، همدلی، وفاق، اتحاد و انسجام اجتماعی و اسلامی منجر شود. از جمله این قواعد اساسی می توان به حسن الظن به جای بدگمانی و سوءالظن و مثبت نگری به جای منفی نگری اشاره كرد.
حسن ظن موجب می شود تا اگر زن و مردی را با یكدیگر دیدیم، رابطه آنان را رابطه ای در چارچوب شریعت بدانیم و رفتارهای آنان را مباح و مشروع بدانیم. اصالت اجتماع و تقویت بنیادهای آن، از نظر اسلام خیلی مهم و اساسی است. خداوند می فرماید:
اي كساني كه ايمان آورده ايد! از بسياري از گمانها بپرهيزيد، چرا كه بعضي از گمانها گناه است، و هرگز (در كار ديگران) تجسس نكنيد… (حجرات، 12)؛
هرگونه رفتاری كه بنیاد اجتماع را تهدید و یا با بحران مواجه كند، از نظر اسلام – مردود است. یكی از موانع تحقق جامعه سالم – تجسس است. تجسس، در لغت به معنای «با دست لمس كردن» است. به شكل مجازی به معنای «نگاه كردن از سر كنجكاوی برای شناسایی دیگران» به كار رفته است. (لسان العرب، ابن منظور، ذیل واژه «جس»)
خداوند این واژه را تنها یك بار در آیه فوق ذکر شده، به صورت «ولاتجسسوا»، به كار برده است. مراد از تجسس در این آیه – كه مورد نهی قرار گرفته- تفتیش كردن اسرار و امور مخفی مؤمنان است.
در كاربردهای فقهی و اصطلاحات اخلاقی، تجسس به معنای جست وجو در امور پنهانی (بدی ها و نقاط ضعف) مردم تعریف شده است.
تبیین تجسس از نظر وحی در حوزه اجتماعی و احوالات شخصی و حریم خصوصی می باشد. تجسس به سبب تأثیرات منفی در جامعه، به عنوان یك ناهنجاری عقلانی از سوی خردمندان مردود و زشت دانسته شده است. اسلام نیز این حكم عقلایی را تایید كرده و آن را نه تنها نكوهش كرده بلكه به عنوان گناه از آن یاد كرده است. از نظر فقها، هرگاه كسی در پی تجسس از درون منزل مؤمن برآید، صاحب منزل حق دارد وی را از این كار باز دارد و اگر تجسس كننده كار خود را ادامه دهد، صاحب خانه مجاز است با پرتاب سنگریزه وی را از این كار منع كند. به نظر بسیاری از فقها، اگر این كار منجر به جراحت و حتی مرگ این شخص شود، صاحب خانه ضامن نیست تجسس حتی برای اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منكر هم ممنوع است. جلوگیری از وقوع آشكار منكرات یكی از وظایف نظام اسلامی است. بعدها منصبی خاص با عنوان حسبه پدید آمد و متصدی آن یعنی محتسب موظف شد كه با تظاهر «به ترك معروف» یا «انجام منكر» مقابله كند. به نوشته غزالی، محتسب باید از منكر آشكار كه نیاز به تجسس ندارد، جلوگیری كند. (احیاء علوم الدین، ج 3، ص 82) بر این اساس، محتسب یا ناهی از منكر مجاز نیست كه در امور پنهانی مردم تجسس و اسرار مخفی آنان را افشا كند. (همان).
بسیاری از مؤلفانی كه به شرایط حسبه توجه داشته اند، بر این نكته تصریح كرده و به حدیث مشهور نبوی استناد نموده اند؛ طبق آن حدیث، اگر كسی مرتكب كاری منكر شود و كار خود را آشكار كند حد بر او جاری خواهد شد (الموطا، مالك بن انس، ج 2، ص 528؛ الاحكام السلطانیه و الولایات الدینیه ، ماوردی، ص 504). سیره صحابه بزرگ هم آن بوده كه تنها در صورت بروز و آشكار شدن منكر، گناهكار را مجازات می كردند و برای كشف منكر تجسس نمی نمودند. (سنن، ابوداود، ج4، ص 272)
حاكم اسلامی نه تنها از تفتیش بدون دلیل نهی شده، بلكه بر پایه گمان و تردید هم نمی تواند به تفحص و تجسس بپردازد. بنابر حدیثی از پیامبر اكرم، این امر موجب فاسد شدن مردم می شود (همان 272). از دیدگاه فقهی، حاكم تنها وظیفه دارد كه در صورت ثابت شدن گناهان مرتبط با حق الله، نسبت به آنها حد جاری كند و اجرای حدود مربوط به حق الناس نیاز به درخواست صاحب حق دارد.
از مصادیق تجسس حرام، استماع مكالمات غیرعلنی اشخاص است كه مشمول حكم آیه 21 سوره حجرات و احادیث مربوط به آن می گردد. پلیس و پاسبان نمی تواند با باز كردن در بسته ای و یا گوش دادن مخفیانه، بر خود معلوم دارد صدایی كه می آید گناه است یا نه، چنان كه بر او جایز نیست تا با بوییدن دهان كسی معلوم كند شراب خورده یا نه، یا از كسی بخواهد آنچه در زیر جامه دارد نشان دهد كه آیا مثلا آلت قمار یا موسیقی مطربی دارد یا نه؟ همچنین از تجسس زیاد در امور مربوط به خانواده و همسر و اهل و عیال نیز منع شده است. آشکار کردن حریم خصوصی سیاستمداران در رسانه ها نیز حرام است.
