آیات زیادی در قرآن مجید وجود دارد که می توان با استناد به آنها در مورد اهل کتاب و وضعیت آنها، نمونه هایی به دست آورد. پیش از بیان جایگاه اهل کتاب در قرآن کریم، لازم است نکاتی را یاد آور شویم. در قرآن کریم دو تعبیر برای بیان کسانی که کتابهای الهی در دست دارند استفاده می شودکه این آیات آشکارا بر اهل کتاب دلالت دارند.
جملهٔ اول: «الذين أوتوا الكتاب» می باشد که این یک توصیف کلی است که همهٔ افراد جامعه را بدون توجه به سطح علم آنها از کتاب هایشان در بر می گیرد. از جمله آیاتی که به آنها اشاره می شود عبارتند از: (نساء: ۴۷، ۱۳۱، مائده: ۵).
تعبیر دیگر «اهل کتاب» است که مربوط به کسانی می باشد که با محتوای کتاب ها آشنا هستند و آیات خدا را درک می کنند و آنها شاهدان حقیقت هستند و واقف هستند چگونه آنها را پنهان کنند: (بقره: ۱۰۹؛ آل عمران: ۷۰، ۷۱، ۹۸، ۹۹؛ نساء: ۱۷۱؛ مائده: ۱۵).
علاوه بر این واژه “أُمّى” به شكل هاى “أُمّى”، “أُمّیّون” و “أُمیّین” شش بار در کتاب خدا وارد شده و در همه جا مقصود از آن، کس یا کسانی می باشد که از محتوای کتابهای خود اطلاعی ندارند. همچنین در آیهٔ ۷۸ سورهٔ بقره در بارهٔ کسانی که از محتوای کتابهای خود اطلاعی ندارند، یعنی “امی” هستند چنین می فرماید:
﴿وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾ (بقره: ۷۸)
ترجمه: “و گروهی از آنان اُمّیانی اند که کتاب را نمی دانند، جز خیال خام و تنها بر پندارهای خویش دل بسته اند”.
در قرآن کریم اُمی به سه معنا آمده است: یکی، کسی که به او کتاب داده نشده باشد(آل عمران:۲۰)، دوم، کسی که محتویات کتابی را که به آن باور دارد، نمیداند(بقره: ۷۸)، سوم، اهل مکه/ مکی ها(جمعه: ۲). پیامبر ما هم پیش از آن دارای اطلاعات کتاب الهی نبود(شورا: ۵۲، عنکبوت: ۴۷-۴۸) اما از این رو به او، اُمّی گفته نشده است. از آن جایی که خبر آمدن آخرین پیامبر از نسل اسماعیل علیه السلام و برآمدنش از مکه در تورات و انجیل نوشته شده(اعراف: ۱۵۷-۱۵۸؛ تورات/ تثنیه: ۱۸/۱۸-۱۹، مزمورها: ۱۱۸/۲۲-۲۶؛ انجیل متّا: ۴۲/۲۱-۴۴) و در قرآن هم در موردش تعبیر اُمی به کار رفته به معنای مکّی است.
در مورد آیهٔ ۷۹ سورهٔ بقره، کسانی که برای کسب منافع دنیوی کتابهای دینی می نویسند و سپس ادعا می کنند که از جانب خدای متعال هستند، تهدید شدیدی آمده است.
﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا، فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ﴾ (بقره: ۷۹)
ترجمه: پس وای بر آنانی که با دستان خویش کتابی می نویسند، سپس گویند این از نزد خداست؛ تا با آن بهای اندکی به دست آورند. پس وای بر آنان از آن چه دست هاشان نوشت و وای بر آنان از آن چه به دست می آورند!
