در رابطه با حقوق سلامت زندانیان

سؤال: من روی طرحی در رابطه با سلامتی زندانیان کار می کنم. خواهشمند است در رابطه با حقوق سلامت زندانیان همانند دیگر شهروندان اطلاعاتی را در اختیار این جانب قرار دهید. نگاه اسلام به این حقوق برابر زندانیان چگونه است؟
جواب: دین اسلام برای تمام کسانی که در قید حیاتند و قدرت فکر کردن دارند نازل گردیده است. در دین اسلام برای کلیه ی موجودات زنده و غیر زنده قواعد و حق و حقوقی در نظر گرفته شده است. در حالی که تمامی آفریده ها برای انسان خلق شده است، گاه می بینیم که انسان مغلوب خواست های منفی نفس خود می شود. یکی از مواردی که انسان مغلوب نفس خویش می گردد، ارتکاب جرم است. ولیکن کسی که مرتکب جرمی هم شده باشد باز یک انسان است. در چنین شرایطی موضع اسلام در رابطه با زندانیان چگونه است؟ حال می رسیم به سؤال شما. دین اسلام توجه زیادی به زندانیان و محل نگهداری آنها نموده است و شروطی را نیز برای آن تعیین نموده است. امکان ندارد در جایی دیگر چنین دقت نظری وجود داشته باشد. فقها، که حقوقدانان دین اسلام هستند، احکام مربوط به شرایط نگهداری زندانیان و چگونگی رفتار با آنها را در آثار خود مشخص نموده اند. و این خود ریشه در اهمیتی دارد که در اسلام به حفاظت از جان انسان و احترام به وی به عنوان انسان دارد. برای آسان تر نمودن فهم مسئله، موضوع مورد بحث فقها را به دو بخش تقسیم می کنیم: (1) احکام مربوط به سلامت فردی زندانیان؛ (2) احکام مربوط به شرایط سلامتی و بهداشت اماکنی مانند زندان.

سلامت فردی زندانیان
زندانی نمودن فرد بیمار: در وهله ی نخست زندانی نمودن فرد بیمار مورد مذاکره ی فقها قرار گرفته است. آیا مراجع ذی ربط حق زندانی نمودن افراد بیمار را دارند؟ در این خصوص قاضی با در نظر گرفتن نوع جرم ارتکابی، میزان جدی بودن بیماری فرد و وجود امکانات سلامتی و بهداشت کافی در محل نگهداری زندانی تصمیم می گیرد. اگر شرایط موجود در زندان برای بیماران مناسب باشد، و نگرانی جدی ای در رابطه با مرگ زندانی در اثر زندانی شدن در میان نباشد، می توان وی را زندانی نمود. و اگر چنین نگرانی ای وجود داشته باشد، قاضی می تواند حکم به نگهداری فرد مورد نظر در محلی که چنین شرایطی موجود است داده و یا وی را تحویل فردی دهد که چنین شرایطی را برای او مهیا می سازد. در صورتی که زندانی در حین زندانی بودن به بیماری مبتلا گردد، و امکان مداوای وی در زندان وجود داشته باشد، وی در داخل زندان معالجه می گردد. باید شرایط لازم برای معاینه ی بدون محدودیت زندانی توسط پزشک و خدمت پرستاران فراهم گردد. در صورتی که عدم معالجه ی زندانی بیمار منجر به مرگ وی گردد افراد دست اندرکار مسوولیت کیفری خواهند داشت. حضرت پیامبر (ص) از کنار یک زندانی به زنجیر کشیده شده عبور می کرد که این زندانی صدا زد: «ای محمد، ای محمد». پیامبر نزد او آمده گفت: «چه شده؟» او گفت: «من گرسنه ام به من غذا بدهید. من تشنه ام به من آب بدهید.» پیامبر (ص) فوراً دستور داد که نیازهای وی را مرتفع نمایند (مسلم، 1263/3). بدون شک هر بیماری نیاز به معاینه ی عادی دارد. علاوه بر این، اگر امکان معالجه ی وی در زندان فراهم نیست، در این صورت این فرد تحت نظارت مسوول زندان و یا فرد مسوولی که این وظیفه به وی محول شده است، وی را به محلی منتقل می کند که امکان معالجه ی وی در آن وجود دارد. از نظر احکام، فقها فرقی میان بیماری های جسمی و روانی قائل نیستند (بیماری های روانی که بسیاری از مجرمین برای رهایی از زندان به آن تمارض می کنند، و یا بیماری روانی حاد که متفاوت از بیماری روانی واقعی است). به همین دلیل، به شرط حصول اطمینان از عدم فرار مجرم، فقها مجاز نبودن مواردی هم چون بستن در به روی وی، نگهداری زندانی در محل تاریک، و یا ترساندن وی به هر نحو ممکن را مورد تأکید قرار داده اند. علت امر این است که این گونه اقدامات می تواند سلامت جسمی و روحی وی را تحت تأثیر قرار دهد. به منظور تأمین سلامتی زندانیان، ارگان های ذیربط و یا نماینده های آنها می بایست در زندان دوایر مخصوص خدمات بهداشتی دایر نمایند. می بایست مسوولین ذیربط به منظور جلوگیری از ارتکاب زنا، امکان مقاربت وی را با همسرش فراهم آورند. فقها اعلام می کنند که واجب است شرایط لازم برای وضو گرفتن و غسل و شست و شوی بیماران فراهم گردد. بدون تردید این خود می تواند مهم ترین روش بازدارنده از ابتلا به بیماری ها محسوب گردد.

احکام مربوط به شرایط بهداشتی موجود در زندان ها
می بایست محلی که از آن به عنوان زندان استفاده می شود بزرگ، تمیز، دارای تهویه ی خوب، دارای روشنایی با استفاده از نور طبیعی، و در آن باید حمام و دیگر امکانات لازم می بایست فراهم گردد. نگهداری شمار زیادی از زندانیان در محلی که امکانات لازم برای گرفتن وضو و اقامه ی نماز وجود ندارد، ممنوع است. مواردی وجود دارد که هنگام اصلاح زندانیان و یا در رفتار با زندانیان از سوی فقها حرام اعلام شده است. این موارد به شرح زیرند: به هنگام دادن کیفر زندانی ایراد ضرب و جرح در بدن وی و یا شکستن استخوان های وی ممنوع است. پیامبر (ص) در خصوص معلول نمودن اسرا و زندانیان فرموده: «نباید آنها را معلول نمود» (مسلم، 1357/3).
سیلی زدن: چون با این عمل سبب تحقیر زندانی می گردد. به همین صورت انداختن زنجیر دور گردن زندانی، خوابانیدن آنها برای زدن شلاق حتی با وجود بریده شدن حد شرعی (نوعی مجازات اسلامی) برای آنها مجاز نیست. علت امر این است که در این گونه مجازات نیز فرد مجرم تحقیر می گردد و سلامتی وی تحت تأثیر قرار گرفته و به بدنش آسیب می رسد.

مجازات زندانی با سوزاندن، خفه کردن، و یا فرو بردن سر زندانی زیر آب: قصاص و مجازات متناسب با جرم ارتکابی استثنا است.
مجاز نبودن گرسنگی دادن، محکوم کردن آنها به تحمل سرما، و یا خوراندن مواد مضر به آنها و پوشاندن پوشاک زیان آور به آنها: در صورتی که در اثر چنین اعمالی زندانی بمیرد، فردی که وی را حبس نموده است اعدام شده و یا به پرداخت دیه (خون بها) محکوم می گردد.
درآوردن لباس زندانی: این امر می تواند سبب نمایان شدن عورتین زندانی شده و وی را دچار بیماری جسمی و روحی نماید.
ایجاد مانع برای دستشویی رفتن، وضو گرفتن و نماز خواندن زندانی. این کار البته برای سلامتی زندانی زیانبار است.
کسانی که به زندانی خدمت می کنند
در حدیثی که در بالا ذکر گردید پیامبر (ص) دستور داده که به زندانیان خدمات ارائه شده و نیازهای آنها را از حیث آشامیدن و خوردن فراهم گردد. در بسیاری از موارد پیامبر (ص) زندانیان را به صحابه می سپرده و به آنها سفارش می نموده است که با آنها به خوبی رفتار نمایند. در اینجا به برخی موارد اشاره می کنیم: خلیفه ی چهارم از خلفای راشدین علی (ر) به زندان ها سرکشی می کرده، زندانیان را ملاقات می کرده و حال و احوال و وضعیت آنها را می پرسیده است. خلیفه ی راشدین پنجم، عمر ابن عبدالعزیز نامه ای به کارگزاران خود نوشته و در آن به آنها دستور داده که وضعیت آنها را تحت نظر داشته باشند و از میان آنها به بیماران کمک کنند. المعتدل خلیفه ی عباسی مبلغ 1500 دینار بودجه برای رسیدگی به وضع به بیماران و معاینات پزشکی ماهیانه ی آنها اختصاص داده بود. خلیفه پزشک سرشناس، ثابت ابن سنان ابن ثابت ابن قرآن را برای معالجه ی بیماران به زندان می فرستاد و به او می سپرد که زندانیان را خوب مداوا نماید. پزشک با دستان خود به وی غذا داد و به خوبی او را مداوا نمود. در زمان حکومت المقتدر خلیفه وزیر علی ابن عیسی الجراح به رؤسای بیمارستان های بغداد نامه نوشته و در نامه ی خود متذکر می گردد: «خداوند به شما عمر طولانی بدهد، من به سرنوشت زندانیان می اندیشم. با در نظر گرفتن کثرت آنها و شرایط دشوار نگهداری شان، نمی توان گفت که آنها در معرض بیماری نیستند. حتماً برای معالجه ی آنها پزشکانی را بگمارید که هر روز به آنها سرکشی کرده و برای آنها دارو و نوشیدنی ببرند و به کلیه ی زندان ها سر بزنند، و بیماران را معالجه نمایند و برای آنها داروهایی تعیین نمایند.» این نوع رسیدگی تا زمان خلفای المقتدر، القاهر، الهادی و المتقی ادامه داشته است.