وسیله چیست؟

کسانی که میان خود و خدای خود وسیله ای را در نظر می گیرند، این آیه را به عنوان برهان خود استفاده می کنند:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَابْتَغُواْ إِلَيهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُواْ فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

«ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا بترسید و وسیله ای برای نزدیک شدن به او بجویید و در راه خداوند جهاد کنید باشد که از نجات یافتگان شوید.» (سوره مائده 35/5)

پیروان مذاهب اهل سنت و شیعه هر کدام کلمه ی «وسیله» را در این آیه به شخص تعبیر نموده و هر یک آن را به مثابه ی شیخ [1] خود و یا امام خود [2] توصیه نموده اند.

این در حالی است که اگر این آیه را تا نیمه های آیه نخوانده و تا انتهای آیه آن را بخوانیم بسیار آشکار و روشن می بینیم که خداوند این وسیله را خود نشان داده است «……. و در راه خداوند جهاد کنید باشد که از نجات یافتگان شوید.» یعنی این که هر جهادی که در راه خداوند انجام می دهید به عنوان وسیله ای برای نزدیک شدن به خداوند است. طبری در تفسیر این آیه فرموده است: «[3] اکثر کسانی که قرآن را به صورت یکپارچه تفسیر می¬کنند از این وسیله به مواردی هم چون عمل نیک، نماز، روزه، زکات و جهاد در راه خدا می دانند. [4}

کسی که عاشق خداوند است، باید به او تقرب جسته و راه های تقرب به خداوند را از قران فراگیرد. خداوند برای همین ما انسان ها را به امتحان می کشد: «هم او که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک در عمل نیکوترید.» (سوره ملک، 2/  67 قرآن مشرکینی را که میان خود و خدای خود اشخاص و یا اجنه را به عنوان واسطه قرار می دهند این گونه مورد نقد قرار می¬دهد: «آنها با قرار دادن کسی به عنوان اله میان خود و خدای خود به عنوان وسیله و به او التماس می کوشند به خدای خود نزدیک¬تر شده، از رحمت او برخوردار شده و از عذابش دوری بجویند. همانا باید از عذاب خداوند ترسید.» (سوره اسرا 57/17)

آنها که وسیله را به عنوان یک باور باطل می دانند، آیه 31 سوره ی آل عمران را به عنوان شاهد مدعای خود می آورند: «خداوند به کسانی که در صدد بودند پیامبر را وسیله ی تقرب به خداوند قرار دهند فرموده:» نص آیه این گونه است:

قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ

"بگو: اگر خداوند را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خداوند هم شما را دوست داشته و گناهانتان را ببخشاید. خداوند بخشنده و مهربان است."

کسانی که این آیه (بدون در نظر گرفتن ارتباط آن با آیه ی بعدی) را به عنوان دلیل می آورند در اصل نمی دانند که معنای اطاعت از رسول خدا را نمیذدانند. اطاعت از رسول خدا در اصل اطاعت از خداوند است. زیرا رسول خدا سخن خود را نمی گوید بلکه این سخن خداوند است که بر زبان او جاری می شود. اطاعت از رسول خدا وسیله قرار دادن نیست بلکه اطاعت مستقیم از فرمان خداوند است. این به معنای اطاعت از خود رسول نیست بلکه خداوند می فرماید از پیام الهی (وحی)، از قرآن اطاعت کنید که خداوند هم شما را دوست داشته باشد و گناهانتان را ببخشاید:

در آیه ی بعدی می فرماید:

قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ

"اطاعت از رسول خدا اطاعت از خداوند است!"

در احادیثی که به دست ما رسیده آن چه در قرآن در باره ی وسیله گفته شده، توصیف گردیده است. پیامبر صلی الله علیه فرموده:

"ای اهل قریش! ای عموی من عباس! خود خویشتن را برهانید! من پیش خدا نمی توانم مشکلی را از شما حل کنم. ببین خود را حتی با دانه ی خرمایی هم شده نجات بده".

علی ابن ابیطالب (ع) در توصیف توسل و دعا این گونه فرموده است: «برای کسی که به دنبال توسل است، ایمان به خدا و رسول او، (و از نقطه نظر عملی) جهاد در راه خدا است؛ زیرا جهاد اوج اسلام است.» («نهج البلاغه» ص 163)

"ای مردم! هیچ ارتباط نسبی میان خداوند و هیچ شخصی وجود ندارد. هیچ چیزی جز عمل صالح فرد نمی¬تواند برای او مفید فایده بوده یا دفع شری از او نماید. مبادا از میان شما کسانی خیال خام نموده و فکر بیهوده نماید! سوگند به خداوندی که مرا به حق فرستاده است، هیچ وسیله ای جز عمل نیک نمی تواند انسان را قرین رحمت الهی نماید!»

پس از آن که این سخنان را بر زبان می آورد، اینگونه ادامه می¬دهد: «ای خدای من! آیا ابلاغ کردم؟» (ابن ابی الحدید، «شرح نهج البلاغه، ج. 2؛ ص. 883)

متأسفانه بسیارند علمای شیعه که این سخنان روشن و هشدارهای علی علیه السلام را نادیده گرفته و ادعا می کنند که علی علیه السلام و فرزندانش همان وسیله هستند. و بدین گونه همان راه خطای کسانی را که در طول اقدام به تقدیس کسانی نموده اند که آنها را دوست می داشته اند را می روند.

یکی از علمای بزرگ اسلام «ابو حنیفه» می گوید: «هیچ کس هنگام دعا نگوید که به حق رسولت از دو می خواهم» (سید محمد رشید رضا، المنار، ج. 6، ص.ص. 369 تا 377)

در نتیجه، وسیله قرار دادن هر شخصی، وابستگی به او، یاری جستن از او، صرف این که فرزند فلان شخص است به گفته¬ی قرآن نمی تواند انسان را به جایی برساند و یا او را به خواسته ی خود برساند و هر کسی صرفاً بر اساس اعمال خود شخص سنجیده می شود. این حقیقت به کوتاه ترین و صریح ترین وجه ممکن در آیه ی 39 سوره ی نجم بیان شده است:

وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ

"هیچ چیزی جز عمل خود انسان عاید انسان نمی گردد"

آیدین ملاییم

[1]: خوجازاده احمد حلمی، «حدیقه الاولیاء»، انتشارات TDV، استانبول، 2007، ص 29

[2]: در تفسیر علی ب. کومی این گونه روایت شده است: «معنای آیه ی او را وسیله قرار دهید در اصل این است که امام را به عنوان وسیله قرار دهید.» از نظر علامه (طباطبایی منظور اطاعت است. یعنی با اطاعت از امام به خداوند نزدیک شوید (طباطبایی، «تفسیر المیزان»، ج. 6، صفحات 328 تا 332).

[3] طبری، «جامع البیان»، ج. 4، ص. 566

[4] به تفسیر طبری، قرطبی، ابن کثیر، در رابطه با این آیه می توانید مراجعه کنید.