آیات الهی به دو دسته تقسیم می شوند:
آیات نازل شده؛
آیات آفریده شده؛
قرآن کریم یکی از آیات نازل شده می باشد، همه آیات نازل شده ما قبل را در خود جمع کرده است:
شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ. وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَلَوْلَا کَلِمَهٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ [۱]
از [احکام] دین آنچه را که به نوح در باره آن سفارش کرد براى شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحى کردیم و آنچه را که در باره آن به ابراهیم و موسى و عیسى سفارش نمودیم که دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازى مکنید بر مشرکان آنچه که ایشان را به سوى آن فرا مى خوانى گران مى آید خدا هر که را بخواهد به سوى خود برمى گزیند و هر که را که از در توبه درآید به سوى خود راه مى نماید* و فقط پس از آنکه علم برایشان آمد راه تفرقه پیمودند [آن هم] به صرف حسد [و برترى جویى] میان همدیگر و اگر سخنى [دایر بر تاخیر عذاب] از جانب پروردگارت تا زمانى معین پیشى نگرفته بود قطعا میان شان داورى شده بود و کسانى که بعد از آنان کتاب [تورات] را میراث یافتند واقعا در باره او در تردیدى سخت [دچار]اند
نشانه هایی که آفریده شد:
قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِن کَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُم بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ. سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ [۲]
بگو به من خبر دهید اگر [قرآن] از نزد خدا [آمده] باشد و آن را انکار کرده باشید چه کسى گمراه تر از آن کس خواهد بود که به مخالفتى دور و دراز [دچار] آمده باشد، به زودى نشانه هاى خود را در افق ها[ى گوناگون] و در دلهایشان بدیشان خواهیم نمود تا برایشان روشن گردد که او خود حق است آیا کافى نیست که پروردگارت خود شاهد هر چیزى است.
نشانه های آفریده شده ملاک برای تشخیص درست بودن آیات نازل شده است. نام دیگر آیات نازل شده – ذکر است. خداوند می فرماید:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ [۳]
بی تردید ما این قرآن را به تدریج نازل کرده ایم و قطعا نگهبان آن خواهیم بود
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَهً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ هَذَا ذِکْرُ مَن مَّعِیَ وَذِکْرُ مَن قَبْلِی بَلْ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُم مُّعْرِضُونَ [۴]
آیا به جاى او خدایانى براى خود گرفته اند بگو برهان تان را بیاورید این است یادنامه هر که با من است و یادنامه هر که پیش از من بوده [نه] بلکه بیشترشان حق را نمى شناسند و در نتیجه از آن رویگردانند.
ذکر به معنی یادآورى است. گاهى انسان چیزى به خاطر مى آورد و مراد از آن حالتى در نفس است که به وسیله آن چیزى را که معرفت و شناخت آن را قبلاً حاصل کرده حفظ مى کند. باز اندیشى ذکر و یادآورى مانند حفظ کردن است جز اینکه واژه حفظ به اعتبار به دست آوردن و دریافتن چیزى گفته مى شود ولى ذکر به اعتبار حضور درند ذهن و به خاطر آوردن آن است. دیگر علمای لغت ذکر را “خلاف فراموش کردن” معنی کردند. وقتی به آیات مربوط رجوع کنیم، خواهیم فهمید که محققین درست معنا کرده و منبع ذکر را معرفت دانستند. اما منبع خود معرفت آفرینش می باشد. اگر با دقت بررسی کنیم، می فهمیم که بین آفرینش، تحصیل معرفت و ذکر ارتباط تنگا تنگی وجود دارد که آیات ذیل به این دلالت می کنند:
أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاء لَجَعَلَهُ سَاکِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلًا
آیا ندیده اى که پروردگارت چگونه سایه را گسترده است و اگر مى خواست آن را ساکن قرار مى داد آنگاه خورشید را بر آن دلیل گردانیدیم
ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَیْنَا قَبْضًا یَسِیرًا
سپس آن [سایه] را اندک اندک به سوى خود بازمى گیریم
وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا*
و اوست کسى که شب را براى شما پوششى قرار داد و خواب را [مایه] آرامشى و روز را زمان برخاستن [شما] گردانید.
وَهُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا
و اوست آن کس که بادها را نویدى پیشاپیش رحمت خویش [=باران] فرستاد و از آسمان آبى پاک فرود آوردیم.
لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَهً مَّیْتًا وَنُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِیَّ کَثِیرًا
تا به وسیله آن سرزمینى پژمرده را زنده گردانیم و آن را به آنچه خلق کرده ایم از دامها و انسانهاى بسیار بنوشانیم
وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبَى أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُورًا
و قطعا آن [پند] را میان آنان گوناگون ساختیم تا تذکر کنند و[لى ] بیشتر مردم جز ناسپاسى نخواستند [۵]
لِیَذَّکَّرُوا – در اصل از باب تفعل بوده لیتذکروا است. این باب به فعل معنی تکلُّف می دهد. تکلُّف گام به گام به دست آوردن شیء مطلوب است. [۶] لذا تذکر ” به دست آوردن ذکر گام به گام” است. در آیات فوق خداوند اول سایه را، بعد شب و روز، وزیدن باد، تغییر فصل … را مطرح کرد. و به ما به دست آوردن ذکر را یاد می دهد. کل آیات نازل شده (قرآن) ذکر است.
بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ [۷]
[زیرا آنان را] با دلایل آشکار و نوشته ها [فرستادیم] و این ذکر (قرآن) را به سوى تو فرود آوردیم تا براى مردم آنچه را به سوى ایشان نازل شده است توضیح دهى و امید که آنان بیندیشند.
[۱] شوری ۱۳ و ۱۴؛
[۲] فصلت ۵۲ و ۵۳؛
[۳] حجر ۹؛
[۴] انبیا ۲۴؛
[۵] فرقان ۴۵-۵۰؛
[۶] تحصیل المطلوب شیئا بعدشیئ نحو تعلمت العلم مسئله بعد مسئله . البناء فی الصرف
[۷] نحل ۴۴؛