اُم المؤمنین عائشه در چند سالگی با پیامبر (ص) ازدواج کرد؟ (2)
مقاله حاضر را به وسیله یکی از کاربران گرامی دین و فطرت جناب آقای حسام دریافت کردیم که بسیار سپاسگزاریم.
نویسنده: سید عدنان فلاحی
چهارم: می‌توان با روش دیگری هم سن ازدواج ایشان را به دست آورد و آن از روی سال ایمان آوردن است
ابن اسحاق (متوفی۱۵۱هـ) در سیره‌ی خود پس از ذکر اسلام آوردن ۵ نفر نخست (خدیجه، زید بن حارثه، علی بن ابی طالب، ابوبکر صدیق، ابوذر غفاری) می‌نویسد: «ثم أسلم ناس من قبائل العرب منهم:..، وأسماء بنت أبی بکر، وعائشة بنت أبی بکر وهی صغیرة: سپس مردمانی از قبایل عرب ایمان آوردند از جمله:.. اسماء دختر ابوبکر و عائشه دختر ابوبکرکه او کم سن و سال بود» (سیرة ابن اسحاق ص۱۴۳)
ابن هشام (متوفی۲۱۸هـ) در ذیل نام کسانی که به دعوت ابوبکر مسلمان شدند می‌نویسد: «وأسْماء بنت أبی بکر وعائشة بنت أبى بکر، وهی یومئذ صغیرة: و از جمله آن‌ها اسماء دختر ابوبکر و عائشه که کم سن و سال بود» (سیره ابن هشام ۱/۲۵۴) ابن عبدالبر می‌نویسد: «أسماء بنت أبی بکر تحت الزبیر بن العوام وکان إسلامها قدیما بمکة: اسماء دختر ابوبکر همسر زبیر بن عوام بود. او از قدیمی‌های مسلمانان در مکه بود» (الاستیعاب فی معرفة الاصحاب۴/۱۷۸۲)
ابن الجوزی (متوفی۵۹۷هـ) می‌نویسد: «اسماء بنت أبی بکر الصدیق رضی الله عنها اسلمت بمکة قدیما: اسماء دختر ابی بکر از ابتدا در مکه اسلام آورد» (صفة الصفوة/ «ذکر المصطفیات من طبقات الصحابیات رضى الله عنهن»: ش۱۳۹) ابن اثیر درباره اسماء دختر ابوبکر صدیق می‌نویسد: «واسلمت بعد سبعة عشر انساناً: او پس از هفده نفر مسلمان شد» (اسد الغابة۶/۹)
ابن حجر عسقلانی (متوفی۸۵۲هـ) درباره اسماء دختر ابوبکر صدیق می‌نویسد: «أسلمت قدیما بمکة قال بن إسحاق بعد سبعة عشر نفسا: او از قدیم در مکه مسلمان شد. ابن اسحاق گفته که او پس از هفده نفر مسلمان شد» (الاصابة فی تمییز الصحابة ۸/۱۳)
النووی (متوفی۶۷۶هـ) می‌نویسد: «وذکر أبو بکر بن أبى خَیثَمَة فى تاریخه عن ابن إسحاق، أن عائشة أسلمت صغیرة بعد ثمانیة عشر إنسانًا ممن أسلم: ابن ابی خیثمة در تاریخش از ابن اسحاق نقل کرده که عائشه در سنین کودکی و بعد از هجده نفر مسلمان شد» (تهذیب الاسماء و اللغات/ «القسم الثانى من کتاب الأسماء فى النساء»: ش۱۱۸۰)
بر اساس روایات فوق مسلمان شدن اسماء و خواهرش عائشه با هم اتفاق افتاده و این دو از قدیمی‌ترین مسلمانان بوده‌اند چنانکه اسماء پس از ۱۷ نفر، و عائشه هم بعد از ۱۸ نفر مسلمان شده است. بنا بر روایات سیره، این دو به دعوت پدر خود ابوبکر مسلمان شده‌اند. با توجه به اینکه ابوبکر در سال اول بعثت مسلمان شده و این دو خواهر هم جزء ۲۰ نفر ابتدایی مسلمانان بوده‌اند اسلام آن‌ها در سالهای اول یا دوم بعثت رخ داده است. چنان که مورخان هم نوشته‌اند: المقْدسی (متوفی بعد از ۳۵۵هـ) می‌نویسد: «وممن سبق إسلامه أبو عبیدة بن الجراح والزبیر بن العوام… ومن النساء… أسما بنت أبی بکر وعائشة وهی صغیرة فکان إسلام هولاء فی ثلاث سنین: از جمله کسانی که در اسلام آوردن سبقت دارد ابوعبیدة بن جراح و زبیر بن عوام… و از میان زنان… اسماء دختر ابوبکر و عائشه که خردسال بود. اسلام این دسته در فاصله سه سال انجام گرفت» (البدء و التاریخ جزء۴ فصل۱۵)
اگر فرض کنیم که ام المؤمنین عائشه در سال اول بعثت ایمان آورده باشد و در آن هنگام حداقل سن لازم را برای تشخیص ایمان و اسلام داشته باشد (۷سال) در سال دوم هجرت (۱۵بعثت) سن او ۲۲سال بوده و اگر در سال سوم هجرت ازدواج کرده باشد سن او در آن موقع ۲۳سال بوده و اگر در سال چهارم هجرت ازدواج کرده باشد سن او ۲۴ سال بوده است.
پنجم:
نتیجه‌ی دو نوع بررسی متفاوت از روایات نشان می‌دهد که سن ازدواج ام المؤمنین عائشه با پیامبر (ص) عددی بین ۱۹ تا ۲۴ سال می‌باشد در حالی که بخاری به تبع سیره نویسان آن را ۹ سال نوشته است.
ششم: شواهدی دیگر
همین بررسی را می‌توان در سطح دیگری هم انجام داد و آن بررسی سن و سال سایر برادران و خواهران عائشه، مادر ایشان و سایر همسران ابوبکر صدیق می‌باشد. ابن سعد ذیل ترجمه‌ی ابوبکر صدیق می‌نویسد: «وکان لابی بکر من الولد عبد الله وأسماء ذات النطاقین وأمها قتیلة بنت عبد العزى… و عبد الرحمن وعائشه وأمهما أم رومان بنت عامر… ومحمد بن أبی بکر وأمه أسماء بنت عمیس… وأم کلثوم بنت أبی بکر وأمها حبیبة بنت خارجة: فرزندان ابوبکر اسماء و عبدالله از قتیلة دختر عبد العزی… عبدالرحمن و عائشه از ام رومان دختر عامر… محمد بن ابوبکر و نام مادرش اسماء دختر عمیس… و ام کلثوم از حبیبه دختر خارجه» (الطبقات الکبری۳/۱۶۹)
بنابراین ابوبکر صدیق از سه همسر خود، صاحب ۶ فرزند شده است که بزرگ‌ترین آنان عبدالرحمن است:
ذهبی می‌نویسد: «عَبْدُ الرَّحْمَنِ بنُ أَبِی بَکْرٍ الصِّدِّیْقِ شَقِیْقُ أُمِّ المُؤْمِنِیْنَ عائشه.. وَکَانَ هَذَا أَسَنَّ أَوْلاَدِ الصِّدِّیْقِ: عبدالرحمن بن ابوبکر صدیق برادر‌ام المؤمنین عائشه و مسن‌ترین فرزند ابوبکر بود» (سیر اعلام النبلاء۲/۴۷۱)
ابن حجر می‌نویسد: «وهو أسن ولد أبی بکر: او مسن‌ترین فرزند ابوبکر بود» (الاصابة فی تمییز الصحابة ش۵۱۵۵)
پس عبدالرحمن از اسماء (متولد ۲۷ قبل از هجرت) بزرگ‌تر بوده و بنابراین می‌بایستی در سال ۲۸ قبل از هجرت یا پیشتر از آن متولد شده باشد در حالی که مادر عبدالرحمن و‌ام المؤمنین عائشه «ام رومان» است.
ابن سعد می‌نویسد: «قدمت قتیلة بنت عبد العزى بن عبد أسعد أحد بنی مالک بن حسل على ابنتها أسماء بنت أ بی‌بکر وکان أبو بکر طلقها فی الجاهلیة: قتیله دختر عبد العزى بن عبد اسعد که زنى از خاندان مالک بن حسل بود پیش دختر خود اسماء دختر ابو بکر آمد، قُتَیله همسر ابو بکر بود که در دوره جاهلى او را طلاق داده بود» (الطبقات الکبری۸/۲۵۲) پس «قتیلة» قبل از اسلام از ابوبکر جدا شده بود بنابراین فرزندانش (اسماء و عبدالله) هم متولد قبل از اسلام (بعثت) هستند. قبلاً دانستیم که اسماء متولد ۲۷ سال قبل از هجرت (۱۴سال قبل از بعثت) است. بنابراین عبدالله هم در سال اول هجرت (سال ۱۳بعثت) حداقل ۱۴سال سن داشته است. روایات هم مؤید همین سخن هستند:
ابن حجر ذیل تذکره‌ی عبدالله بن ابوبکر می‌نویسد: «وثبت ذکره فی البخاری فی قصة الهجرة عن عائشة قالت وکان عبد الله بن أبی بکر یأتیهما بأخبار قریش وهو غلام شاب فطن: داستان او در صحیح بخاری آمده که در ماجرای هجرت از عائشه نقل شده که عبدالله اخبار قریش را به آن دو [پیامبر و ابوبکر] می‌رساند در حالی که او جوانی زیرک بود» (الاصابة۴/۲۴)
ابن اثیر ذیل تذکره عبدالله بن ابوبکر می‌نویسد: «وهو الذی کان یأتی النبی صلى الله علیه وسلم واباه أبا بکر بالطعام وبأخبار قریش إذ هما فی الغار، کل لیلة… وهو شاب: او کسی بود که هرشب در غار، برای پیامبر و پدرش ابوبکر غذا می‌آورد و اخبار قریش را به آن‌ها می‌رساند.. و او جوان بود» (اسد الغابة۳/۱۹۵)
مشخص شد که بر اساس روایات فوق، عبدالله در سال اول هجرت در سنین جوانی بوده است. حال به محاسبه‌ی سن «ام رومان»، مادر عائشه و عبدالرحمن می‌پردازیم:
ابن سعد می‌نویسد: «وکانت أم رومان امرأة الحارث بن سخبرة.. فولدت له الطفیل وقدم الحارث بن سخبرة من السراة إلى مکة ومعه امرأته أم رومان وولده منها فحالف أبا بکر الصدیق ثم مات الحارث بمکة فتزوج أبو بکر أم رومان فولدت له عبد الرحمن وعائشه: ام رومان نخست همسر حارث بن سخبرة.. و براى او پسرى به نام طفیل آورده است، حارث بن سخبرة از ناحیه سراة همراه همسر و فرزند خود به مکه آمد و با ابو بکر همپیمان و ساکن مکه شد، حارث در مکه درگذشت و ابو بکر‌ام رومان را به همسرى گرفت و براى او عبد الرحمان و عایشه را به دنیا آورد» (الطبقات الکبری۸/۲۷۶)
اگر سن ام رومان را به هنگام ازدواج با شوهر اولش حداقل ۱۵ سال فرض کنیم و فرض کنیم که پسرش طفیل در سن ۱۶ سالگی به دنیا آمده (یعنی حداقل فاصله زمانی) و سپس شوهرش فوت کرده و او بلافاصله در سن ۱۷ سالگی با ابوبکر ازدواج کرده باشد (باز هم حداقل فاصله زمانی) و در ۱۸سالگی عبدالرحمن را به دنیا آورده باشد پس در سال اول هجرت که عبدالرحمن حداقل ۲۹ ساله بوده، مادرش «ام رومان» ۱۸+۲۹=۴۷ سن داشته است. البته همان طور که عرض کردیم این سن با در نظر گرفتن تمام حداقل‌ها از جمله حداقل سن اختلاف عبدالرحمن و اسماء (فقط یک سال) و حداقل سن ازدواج‌ام رومان با ابوبکر و.. است وگرنه می‌توان سن ام رومان را در سال اول هجرت تا ۵۰ سال یا بیشتر هم تخمین زد. روایات هم مؤید این نکته هستند که او در زمان خود پیامبر فوت کرده و شاید این موضوع به خاطر همین کهولت سن باشد:
ابن سعد می‌نویسد: «وتوفیت فی عهد النبی صلى الله علیه وسلم بالمدینة فی ذی الحجة سنة ست من الهجرة: [ام رومان] در زمان پیامبر (ص) در مدینه و به سال ششم هجرت فوت کرده است» (الطبقات الکبری۸/۲۷۶)
با چیدن این داده‌ها کنار هم، منطقی به نظر نمی‌آید که «ام رومان» پس از به دنیا آوردن بزرگ‌ترین فرزند ابوبکر یعنی عبدالرحمن، در حداقل ۲۸ سال قبل از هجرت، تا ۲۱ سال بعد هیچ فرزندی به دنیا نیاورده باشد (یعنی تاریخ تولد عائشه بنا به روایت بخاری) در حالی که در همین مدت، همسر بعدی ابوبکر یعنی «قتیلة»، اسماء و عبدالله را قبل از اسلام به دنیا بیاورد و در همان موقع هم طلاق گرفته باشد.
موارد فوق بار دیگر نشان می‌دهد که روایت و تاریخ و حدیث به عکس قرآن کریم، بالذات همواره در معرض صدق و کذب و خطا و صواب قرار داشته و به هیچ وجه شایسته نیست که عقیده را بر مبنای روایات، احادیث آحاد، سیره و تاریخ بنا نهاد.
منابع:
۱ـ السیرة النبویة: محمد بن اسحاق (دارالفکر بیروت ط۱)
۲ـ السیرة النبویة: عبدالملک بن هشام الحمیر (شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابی الحلبی وأولاده بمصر ط۲)
۳ـ الطبقات الکبری: محمد بن سعد الشهیر بکاتب الواقدی (دارصادر بیروت)
۴ـ ترجمه فارسی طبقات ابن سعد: محمود مهدوی دامغانی (انتشارات فرهنگ و اندیشه)
۵ـ صحیح البخاری: ابن بردزبه البخاری (مکتبة الدررالسنیة الالکترونیة)
۶ـ البدء والتاریخ: المطهر بن طاهر المَقدِسی (مکتبة الثقافة الدینیة بور سعید)
۷ـ مروج الذهب و معادن الجواهر: علی بن الحسین المسعودی (دارالهجرة)
۸ـ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب: ابن عبدالبر القرطبی (دارالجیل بیروت ط۱)
۹ـ تاریخ مدینة دِمَشق: علی بن الحسن الشهیر بابن عساکر (دارالفکر بیروت ط۱)
۱۰ـ صفوة الصفوة: ابوالفرج ابن الجوزی (دارالحدیث القاهرة)
۱۱ـ اُسد الغابة فی معرفة الصحابة: عزالدین بن الاثیر الجَزَری (دارالفکر بیورت)
۱۲ـ سیر اعلام النبلاء: شمس الدین الذهبی (مؤسسة الرسالة بیروت)
۱۳ـ البدایة والنهایة: ابن کثیر القرشی الدِمَشقی (دار إحیاء التراث العربی طبعة جدیدة ط۱)
۱۴ـ تهذیب الاسماء واللغات: یحیی بن شرف النووی (تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا)
۱۵ـ الإصابة فی تمییز الصحابة: إبن حجر العسقلانی (دارالکتب العلمیة بیروت)
ام المومنین؟ یا ام المنافقین؟
ظبق فرمایشات قرآن کریم ام المؤمنین است!